Alicja Barwicka
Pod pojęciem wcześniaka rozumiemy w największym
skrócie noworodka urodzonego między 22 a 37 tygodniem ciąży. Przyczyn tego
stanu jest wiele, ale równie wiele może być niepożądanych następstw dotyczących
w szczególności niedoboru masy ciała oraz niedorozwoju wielu tkanek i narządów.
Jedną z tych nieprawidłowości jest retinopatia wcześniaków występująca u 10 –
15 % takich dzieci i będąca ciężkim uszkodzeniem siatkówki. Ponieważ może
prowadzić do trwałych uszkodzeń narządu wzroku, stanowi (również w Polsce)
najczęstszą przyczynę ślepoty u niemowląt i małych dzieci.
W większości krajów europejskich, Ameryce Północnej,
czy Australii schorzenie występuje coraz częściej, bo i coraz częściej dzięki
postępowi dotyczącemu intensywnej opieki neonatologicznej a także w zakresie
ginekologii i położnictwa udaje się zachować przy życiu urodzone przedwcześnie
dzieci nawet z bardzo niską (poniżej 1250 g) wagą urodzeniową. W krajach
zacofanych gospodarczo, o często bardzo trudnych warunkach bytowych i z
niedostatecznym dostępem do opieki medycznej przypadki zdiagnozowanej
retinopatii wcześniaków są odnotowywane zdecydowane rzadziej z uwagi na wysoką
śmiertelność przedwcześnie urodzonych dzieci.
Do czwartego miesiąca życia płodowego siatkówka oka
człowieka nie jest unaczyniona, a tlen potrzebny do rozwoju otrzymuje drogą
dyfuzji z sąsiednich tkanek. W czwartym miesiącu pasma pewnej grupy komórek
zaczynają „wędrówkę” z centralnej części siatkówki na obwód. Podlegają one
stopniowo procesowi „udrożnienia” i w efekcie powstają pierwotne, niedojrzałe
naczynia. Część z nich zanika, a pozostałe różnicują się na tętnice i żyły. Proces
trwa. Niestety jest taka część siatkówki, która jest położona najdalej od
części centralnej, więc w/w „wędrówka” komórek trwa tu najdłużej. Do
unaczynienia tej części siatkówki dochodzi dopiero około 40 tygodnia ciąży,
przy czym proces pełnego unaczynienia, a w szczególności proces dojrzewania
oraz różnicującej przebudowy nie jest zakończony w terminie porodu i trwa
jeszcze kilka miesięcy po urodzeniu. Uważa się, że wszystkie te zjawiska są
stymulowane nieznacznym niedotlenieniem nieunaczynionych części przy jednoczesnym
zwiększeniu zapotrzebowania na tlen tych bardziej dojrzałych sektorów tkanki.
Obecnie obowiązuje pogląd, że najważniejszym
czynnikiem ryzyka wystąpienia retinopatii wcześniaków jest niska masa
urodzeniowa, a ryzyko wzrasta odwrotnie proporcjonalnie do urodzeniowej masy
ciała i wieku ciążowego. Ustalono ponadto, że jednym z istotnych czynników
warunkujących powstanie prawidłowego unaczynienia siatkówki jest odpowiednie ciśnienie
tlenu. Im bardziej wcześniak jest niedojrzały oraz im niższą ma masę
urodzeniową, tym jest większy stopień niedorozwoju naczyń siatkówki i tym
bardziej rozległe obszary niedojrzałej,
nieunaczynionej tkanki. Niedonoszony noworodek z uwagi na niewydolność
mechanizmów termoregulacyjnych przebywa w inkubatorze, gdzie nieunaczyniona
siatkówka jest poddawana działaniu tlenu jako nie tylko niezbędnego do życia składnika
powietrza atmosferycznego, ale i środka leczniczego. Poziom stężenia tlenu w
inkubatorach jest oczywiście ściśle monitorowany, jednak nie jest wykluczone,
że negatywny wpływ na siatkówkę ma nie tylko ciśnienie dostarczanego tlenu, ale
i długotrwały okres tlenoterapii.
Choroby
można się spodziewać w wielu patologicznych sytuacjach dotyczących zarówno
zdrowia ciężarnej (np. niedokrwistość, krwawienia w 2 i 3 trymestrze ciąży,
cukrzyca, stany przedrzucawkowe) jak i noworodka (zły stan kliniczny w pierwszej
minucie życia po urodzeniu oceniany wg skali Apgar, towarzyszące zaburzenia
krążeniowo – oddechowe, zaburzenia neurologiczne). Tlenoterapia, stosowana przecież
dla ratowania życia wcześniaka jest istotnym, chociaż niekoniecznym czynnikiem
rozwoju choroby. W części przypadków w okresie pourodzeniowym dochodzi na
szczęście do samoistnej regresji zmian, a na dnie oka pojawiają się prawidłowe
naczynia siatkówki. Niestety u części wcześniaków dochodzi do ciężkich
uszkodzeń narządu wzroku. Dlatego też systematyczna kontrola okulistyczna jest
u takich dzieci absolutnie niezbędna.